Ανιχνεύοντας την Ανα-κύκλωση: μία αρχαιολογική και ανθρωπολογική επισκόπηση στο φυσικό, οικιστικό και πολιτισμικό περιβάλλον στην περιοχή της Ξάνθης, Θράκη (Κ.Ε.16337)
Κύριος Σκοπός και Στόχοι
Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια διαρκής προτροπή για «πράσινους τρόπους σκέψης» (Τhink Green) που περιλαμβάνουν την ανακύκλωση, επαναχρησιμοποίηση, μείωση απορριμμάτων και επαναπροσδιορισμού της ιδιότητας διαφόρων αντικειμένων, η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «δευτερογενής χρήση» τους. Ωστόσο, αυτές οι πρακτικές ήταν κομμάτι της καθημερινής ζωής των αρχαίων Ελλήνων, αλλά και των παραδοσιακών αγροκτηνοτροφικών ελληνικών κοινοτήτων, που συστηματικά επαναχρησιμοποιούσαν, επαναπροσδιόριζαν ανάλογα με τις ανάγκες τους και ανακύκλωναν αναρίθμητες κατηγορίες αντικειμένων. Μεταλλικά αντικείμενα όπως εργαλεία, αγγεία, όπλα ή νομίσματα έλιωναν για να φτιαχτούν νέα αντικείμενα με ίδια ή διαφορετική χρήση, ενώ μεταλλικά ελάσματα κοσμημάτων κόβονταν για την κατασκευή μικρότερων τεχνέργων. Θραύσματα γυάλινων αντικειμένων έλιωναν και αναπαράγονταν ως γυάλινα αγγεία και αντικείμενα. Διάφορα λίθινα γλυπτά και λιθόπλινθοι ενσωματώνονταν σε τείχη, τοίχους και κατώφλια ή επεξεργάζονταν ώστε να μετατραπούν σε λεκάνες και άλλα σκεύη καθημερινής ή ειδικής χρήσης. Κεραμικά αντικείμενα επαναχρησιμοποιούνταν, επιδιορθωμένα ή και όχι, ακέραια ή αποσπασματικά σωζόμενα (ακόμα και κονιορτοποιημένα) με πολυάριθμους τρόπους.
Επιπλέον, η ανακύκλωση, τροποποίηση και επαναχρησιμοποίηση αποτελούν πρακτικές που δεν περιορίζονται σε αντικείμενα και υλικά, αλλά εφαρμόζονται σε τοπία και έννοιες, καθώς επηρεάζουν βαθύτατα τις ανθρώπινες κοινωνίες και πολιτισμούς. Ο βασικός στόχος του ερευνητικού προγράμματος TRAASH είναι η διαχρονική εξέταση της ανακύκλωσης, της επαναχρησιμοποίησης και της αναπροσαρμογής του περιβάλλοντος, της υλικότητας και των ιδεών, σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική ενότητα, από την Αρχαιότητα ως σήμερα. Η Περιφερειακή Ενότητα Ξάνθης επιλέγεται ως μελέτη περίπτωσης για τη διαχείριση απορριμμάτων καθώς επιτρέπει τη διαχρονική αλλά και συγχρονική μελέτη αυτών των πρακτικών από διάφορες πολιτισμικές ομάδες του παρελθόντος, όπως οι Έλληνες άποικοι της Θράκης και οι γηγενείς Θράκες, και, αργότερα, από παραδοσιακές και σύγχρονες αγροκτηνοτροφικές κοινότητες.
Πολλά από τα μέλη τής προτεινόμενης ερευνητικής ομάδας συνεργάζονται ήδη στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράμματος εντατικής επιφανειακής έρευνας υπό τη διεύθυνση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ξάνθης με τίτλο: «ΑΠΑΞ: Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Αβδήρων Ξάνθης, 2015-2019», μαζί με μια μεγάλη ομάδα προπτυχιακών, μεταπτυχιακών φοιτητών και μεταδιδακτορικών ερευνητών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Το πρόγραμμα TRAASH θα μας επιτρέψει να ενώσουμε την εμπειρία και την τεχνογνωσία του Πανεπιστημίου Αθηνών, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ξάνθης, νέων εθνοαρχαιολόγων, τεχνικών και καλλιτεχνών που δραστηριοποιούνται στη περιοχή. Έτσι, θα καταγράψουμε, θα μελετήσουμε, θα ερμηνεύσουμε και θα αξιοποιήσουμε τους ποικίλους (συνεχείς, εξελισσόμενους ή εναλλασσόμενους) τρόπους εκμετάλλευσης και διαχείρισης των αντικειμένων, του τοπίου και των φυσικών πόρων, που αποτελούν αδιάψευστο μάρτυρα του τρόπου με τον οποίο διάφορες πολιτισμικές ομάδες δραστηριοποιούνται στο χρόνο. Δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί πως η ίδια η αντίληψη και εφαρμογή της δευτερογενούς χρήσης ενέχει και συμβολική σημασία, με ισχυρές πολιτισμικές προεκτάσεις. Η διαχρονική ανάλυση αυτών των παραμέτρων θα συμβάλει στη δημιουργία ενός προτύπου περιβαλλοντικής και υλικής βιωσιμότητας, που θα μπορούσε να εφαρμοστεί στη σημερινή κοινωνία.
Παράθεση Επιστημονικής Αιχμής - Επιστημονική, Οικονομική και Κοινωνική Απήχηση
Η μελέτη των αρχαίων απορριμμάτων αποτελεί μια καινούρια τάση στην Αρχαιολογία. Η ιδέα ότι τα απορρίμματα αποτελούν μια πολύτιμη πηγή πολιτισμικής πληροφορίας για το παρελθόν και μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση στο παρόν, αποκτά σταδιακά όλο και μεγαλύτερη βαρύτητα. Άλλωστε, σε πολλές ανασκαφικές θέσεις εντοπίζονται χώροι απόθεσης απορριμμάτων σε λάκκους ή σε σωρούς… για την ακρίβεια πολλά από τα θραύσματα κεραμικής, κατάλοιπα επεξεργασίας λεπίδων κλπ., που βλέπουμε στα μουσεία αποτελούν στην πραγματικότητα πολύ παλιά σκουπίδια! Πρόσφατες μελέτες για τη ‘βιογραφία των αντικειμένων’ υποστηρίζουν ότι είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπ’ όψιν όχι μόνο ο πρωτογενής σκοπός της δημιουργίας ενός αντικειμένου, αλλά και οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια του βίου του (δευτερογενείς χρήσεις). Αυτοί οι διαφορετικοί ‘βίοι των αντικειμένων’ περιλαμβάνουν τις αποκαταστάσεις, τις συγκολλήσεις, τις τροποποιήσεις, τις προσαρμογές τους, ακόμα και την απόκρυψη ή τη διατήρηση τους για αρκετό διάστημα μετά την ημερομηνία κατασκευής τους, αλλά και την ενσυνείδητη ή και σκόπιμη ‘καταστροφή’ τους. Όλες αυτές οι ενέργειες στοχεύουν σε μια νέα χρήση και μια ‘νέα ζωή’ του υλικού πολιτισμού, ενσωματώνουν διαφορετικά νοήματα, και συνεπάγονται ορισμένες αλλαγές στην πολιτισμική του αντίληψη και χρήση.
Η τελική εναπόθεση των αντικειμένων είναι αυτή που εντοπίζεται από την αρχαιολογική έρευνα. Παραδοσιακές μέθοδοι χρησιμοποιούν την ιστορία της τέχνης καθώς και τα αρχαία κείμενα και τις επιγραφές για να τα ερμηνεύσουν. Συχνά όμως, αυτά τα εργαλεία δεν αρκούν, ιδίως μάλιστα όταν εξετάζονται αντικείμενα από προϊστορικές περιόδους ή αντικείμενα που σχετίζονται με γεωγραφικές περιοχές ή με εκφάνσεις της καθημερινής ζωής για τις οποίες απουσιάζουν οι γραπτές πηγές. Σε αυτές τις περιπτώσεις αξιοποιούνται ερμηνευτικά εργαλεία και πορίσματα από την Εθνογραφία, την Εθνοαρχαιολογία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία, οι οποίες μελετούν τον υλικό και άυλο πολιτισμό παραδοσιακών και σύγχρονων πληθυσμών. Είναι δυνατόν να προσεγγίσουμε το παρελθόν χρησιμοποιώντας αναλογίες από το παρόν. Για παράδειγμα, το The Garbage Project του Northern Arizona University (https://nau.edu/uploadedFiles/Academic/CAL/History/History-Social_Studies_Education/TheGarbageProject.pdf) έδειξε ότι η μελέτη των σύγχρονων απορριμμάτων προσφέρει στοιχεία για τη δημογραφία των πληθυσμών και για τις καταναλωτικές τους συνήθειες, κάτι που προκύπτει και από τη μελέτη αντίστοιχων αρχαιολογικών συνόλων απόρριψης αντικειμένων.
Η πρόσφατη έρευνα του αρχαίου υλικού πολιτισμού τονίζει εμφατικά την ανάγκη για λεπτομερή και εμπεριστατωμένη εθνογραφική και εθνοαρχαιολογική έρευνα, που να αποσκοπεί στην αποσαφήνιση των πτυχών της χρήσης και της ζωής των αντικειμένων. Αναλογίες και παραλληλισμοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην Αρχαιολογία, για πολιτισμούς που μοιράζονται παρόμοια περιβάλλοντα(φυσικά και ανθρωπογενή) και είναι συγκρίσιμοι μεταξύ τους. Στη δική μας περίπτωση, αυτά τα ερμηνευτικά εργαλεία θα εφαρμοστούν στους πληθυσμούς που διαχρονικά κατοικούν στην περιοχή της σύγχρονης περιφερειακής ενότητας Ξάνθης.
Επιπλέον, πρόσφατες εξελίξεις στους τομείς της Αρχαιολογίας του Τοπίου και των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών παρέχουν ένα νέο μεθοδολογικό και θεωρητικό εργαλείο, το οποίο μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις διάφορες μορφές εκμετάλλευσης του τοπίου. Τέλος, μια ακόμα ενδιαφέρουσα προσέγγιση των απορριμμάτων προσφέρεται μέσα από την τέχνη. Η σύγχρονη τέχνη και ειδικά η ευρέως γνωστή εκδοχή της ως trash art, found art ή arte povera, επικεντρώνεται στη δημιουργική χρήση των απορριμμάτων στοχεύοντας και στην ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τις καταναλωτικές και απορριμματικές συνήθειές του.
Επιστημονική Μεθοδολογία και Σχέδιο Υλοποίησης
Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση βάσης δεδομένων MS Access για την καταχώρηση δεδομένων, θα επιτρέψει τη συγκέντρωση των πληροφοριών. Τα δεδομένα θα προέλθουν από αποδελτίωση βιβλιογραφίας (ανασκαφικές εκθέσεις, συστηματικές δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, και μονογραφίες), αυτοψία και προφορικές μαρτυρίες. Ως δεδομένα θεωρούνται αντικείμενα διαφόρων υλικών (ορυκτά, μέταλλα, γυαλί, πηλός, χαρτί κ.ά.) που φέρουν ίχνη δευτερογενούς χρήσης (διάτρητα, επιδιορθωμένα, συγκολλημένα, αποσαρθρωμένα κλπ).
Η ανάλυση των δεδομένων που θα ακολουθήσει, μέσω της οπτικοποίησης των πληροφοριών με την παραγωγή γραφημάτων, στατιστικών πινάκων, σχεδίων και χαρτών διασποράς μέσω GIS, εμπλουτισμένων από φωτογραφίες, θα επιτρέψει τη διαχρονική και συγχρονική μελέτη της διασποράς ή συγκέντρωσης απορριμμάτων στο χώρο σε περιοχές (π.χ. αχανείς ή οριοθετημένες εκτάσεις, απλούς λάκκους ή συγκεντρώσεις, στην επιφάνεια του εδάφους, σε οικισμούς ή στην ύπαιθρο κλπ), διακριτές μεταξύ τους βάσει μορφής, δομής και περιεχομένου.
Η αξιολόγηση των δεδομένων θα οργανωθεί σε τέσσερα βασικά πεδία ανάπτυξης της έρευνας: (1) τάσεις απόρριψης (είδη αντικειμένων, είδη περιοχών), (2) εντάσεις απόρριψης (η συχνότητα με την οποία απορρίπτεται κάτι, κάπου), (3) διαστάσεις απόρριψης (η έκταση της τακτικής της απόρριψης αντικειμένων σε μία ή περισσότερες περιοχές), και (4) αντίληψη απόρριψης (δηλ. αν όλα τα παραπάνω συνηγορούν στην ύπαρξη συγκεκριμένης, θετικής ή αρνητικής, αντίληψης για τη δευτερογενή χρήση αντικειμένων σε μια ή περισσότερες περιοχές ή περιόδους).
Αυτά τα τέσσερα (4) πεδία ανάπτυξης θα ερμηνεύονται στο πλαίσιο των σύγχρονων κάθε φορά κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών συνθηκών, και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αρχαίες πηγές, επιγραφές και εικονογραφικές μαρτυρίες, σύγχρονες εθνογραφικές και εθνοαρχαιολογικές μελέτες σχετικές με την περιοχή, θα συμβάλλουν στην ερμηνευτική προσέγγιση. Δεν θα υιοθετούνται όμως αδιαμφισβήτητα, αλλά θα αντιπαραβάλλονται με τα δεδομένα. Η διαδικασία αυτή θα αναδείξει συνδέσμους ή διαχωρισμούς, συνέχειες και ασυνέχειες μεταξύ των χρήσεων και των νοημάτων των αντικειμένων από την μία περίοδο στην άλλη, ενώ η συλλογική ανάλυση θα προσφέρει μια εικόνα του εύρους της δευτερογενούς χρήσης συγχρονικά αλλά και διαχρονικά στην περιοχή της Ξάνθης.
Αντίκτυπος στην Επιστήμη και την Κοινωνία - Παραδοτέα
Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας θα προβληθούν σε έναν (1) συλλογικό τόμο, τέσσερις (4) συλλογικές ανακοινώσεις σε έγκριτα ελληνικά και διεθνή επιστημονικά συνέδρια και τέσσερις (4) δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Επίσης, τα πορίσματα θα παρουσιαστούν σε επιστημονική ημερίδα στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αβδήρων. Στα παραδοτέα περιλαμβάνεται ακόμα μία (1) διδακτορική διατριβή.
Τα αποτελέσματα της έρευνας θα διατεθούν στο ευρύ κοινό μέσω της ιστοσελίδας (traash.arch.uoa.gr), καθώς και σελίδων κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Tweeter), με ενημερωτικά φυλλάδια, εκπαιδευτικό πρόγραμμα και έκθεση σύγχρονης τέχνης (Trash Art) στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων, με θέμα: «Είμαστε ότι (δεν) Πετάμε»· όλες οι δράσεις θα πραγματοποιηθούν σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ξάνθης. Το ευρύ κοινό αναμένεται να ευαισθητοποιηθεί, να σκεφτεί, να προβληματιστεί, και γενικώς να προσεγγίσει με μια διαφορετική οπτική το θέμα των «σκουπιδιών» και της απόρριψης, πάντοτε σε σχέση με ευρύτερα ζητήματα που αφορούν το φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον, τις ατομικές και συλλογικές ταυτότητες, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Είμαστε αισιόδοξοι ότι τα αποτελέσματα της έρευνάς μας θα εμπνεύσουν και θα κινητοποιήσουν και άλλους ανθρώπους (όχι μόνο από την περιφερειακή ενότητα Ξάνθης) στην κατεύθυνση της ανάπτυξης, διαχείρισης και υποστήριξης καινοτόμων δραστηριοτήτων που να σχετίζονται με τα ζητήματα της ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης.
